W burzliwym okresie II Rzeczypospolitej, naznaczonym walką o władzę, ideowe podziały oraz napięcia społeczne stanowiły stały element życia politycznego. Na tle sanacyjnej centralizacji i dominacji piłsudczyków pojawił się nurt radykalnie narodowy, pragnący odnowy państwa nie tyle przez reformy administracyjne, co przez głęboką przemianę duchową i społeczną narodu.
Jednym z najważniejszych przejawów tego myślenia był Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) – środowisko, które nie tylko kontestowało status quo, ale również dążyło do stworzenia nowej elity narodowej.
Po delegalizacji ONR w czerwcu 1934 roku, jego działacze nie zaprzestali działalności, ale przeszli do działania konspiracyjnego. Tak narodziła się Organizacja Polska (OP) – struktura tajna, oparta na wielostopniowej hierarchii i inspirowana modelem zakonno-rewolucyjnym. Jej istnienie stanowiło przykład konsekwentnego i długofalowego myślenia strategicznego środowiska narodowo-radykalnego, które, mimo represji, starało się formować przyszłe kadry ideowe dla niepodległego państwa polskiego.
I. Geneza powstania OP i jej koncepcja ideowa
Powstanie Organizacji Polskiej (OP) w kwietniu 1934 roku było bezpośrednią odpowiedzią na represje wymierzone w Obóz Narodowo-Radykalny po jego delegalizacji przez władze sanacyjne. Zakaz działalności formalnej nie zakończył aktywności ideowej członków ONR, ale stał się impulsem do stworzenia struktur tajnych, bardziej zdyscyplinowanych i odpornych na penetrację ze strony służb państwowych. OP nie była jednak jedynie schronieniem dla działaczy – stanowiła projekt o głębokim charakterze formacyjnym, mający na celu przemianę elit politycznych w duchu nacjonalistycznym.
Ideowe podstawy OP opierały się na kilku filarach. Po pierwsze, centralne miejsce zajmował nacjonalizm integralny, w rozumieniu Romana Dmowskiego, ale uzupełniony o postulaty rewolucyjne i mistyczne – widoczny był tu wpływ zarówno katolickiej tradycji etycznej, jak i wzorców zakonnych. Po drugie, w programie OP obecna była idea „rewolucji narodowej”, zakładająca całkowitą odnowę życia politycznego, społecznego i kulturowego – nie poprzez zmiany kosmetyczne, ale przez głęboką przemianę duchową narodu. Jak pisał Jan Mosdorf, jeden z ideologów OP,
„naród musi przeżyć swoją własną metanoję – przemianę serc i umysłów – by być gotowym do niepodległości, która nie będzie jedynie flagą na masztach”.
W tym sensie OP była projektem elitarnym, skierowanym do tych, którzy chcieli nie tylko działać politycznie, ale i formować siebie w duchu służby narodowi. Przyjęcie do organizacji wiązało się z wewnętrzną przemianą i zobowiązaniem do walki o Polskę sprawiedliwą, katolicką i narodową. Tak zarysowana misja ideowa wyraźnie odróżniała OP od innych ugrupowań konspiracyjnych – jej członkowie nie tylko ukrywali się przed władzą, ale konsekwentnie budowali struktury myśli i działania, które miały przetrwać próbę czasu.
II. Struktura wewnętrzna OP – hierarchia i funkcje
Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów Organizacji Polskiej była jej rozbudowana i hermetyczna struktura wewnętrzna, wyraźnie inspirowana wzorcami zakonów wojskowo-religijnych oraz tajnych organizacji rewolucyjnych. Celem takiego modelu organizacyjnego nie było jedynie utrudnienie infiltracji przez służby państwowe, ale przede wszystkim stworzenie systemu wychowawczo-ideowego, w którym każdy członek przechodził przez kolejne szczeble wtajemniczenia i doskonalenia duchowego.
Struktura OP składała się z czterech podstawowych poziomów:
- Stopień „S” – Sekcja: był to najniższy poziom organizacyjny, do którego przyjmowano nowych członków. Pełnił funkcję inicjacyjną, gdzie testowano lojalność, zaangażowanie i zdolność do pracy zespołowej. Wiele sekcji funkcjonowało jako grupy samokształceniowe, gdzie studiowano literaturę narodową, katolicką oraz analizowano bieżącą sytuację polityczną.
- Stopień „C” – Czarniecki: nazwa ta nawiązywała do hetmana Stefana Czarnieckiego – symbolu męstwa i bezkompromisowej walki o niepodległość. Członkowie tego stopnia podejmowali już konkretne działania operacyjne i organizacyjne, m.in. kontakt z innymi komórkami, rekrutację, tworzenie struktur zewnętrznych.
- Stopień „Z” – Zakon Narodowy: etap najbardziej zaawansowany ideowo, obejmujący wąskie grono działaczy, którzy byli w pełni oddani sprawie narodowej. Na tym poziomie odbywało się planowanie strategiczne oraz budowa struktur wpływu w społeczeństwie (np. w zawodach prawniczych, nauczycielskich, robotniczych).
- Stopień „A” – Komitet Polityczny: najwyższy, trzyosobowy szczebel władzy OP. Skład Komitetu Politycznego nigdy nie został w pełni ujawniony, co miało zabezpieczać organizację przed dekonspiracją. To właśnie ten poziom wyznaczał główne kierunki ideowe, polityczne i kadrowe całej struktury.
Koordynacją działań pomiędzy szczeblami zajmował się Komitet Wykonawczy, któremu przewodniczyli kolejno Władysław Martini, Stanisław Nowicki i Tadeusz Salski. Władza wykonawcza pozostawała w kontakcie z członkami Komitetu Politycznego, który jednak zachowywał pewną autonomię decyzji. Dzięki temu modelowi OP zachowała dużą spójność ideologiczną, mimo trudnych warunków działania.
Warto podkreślić, iż cała struktura miała charakter elitarno-wychowawczy. Awans wewnątrz OP nie zależał wyłącznie od aktywności operacyjnej, ale również od poziomu moralnego, zdolności intelektualnych i gotowości do ofiary na rzecz wspólnoty narodowej. Organizacja zakładała, iż tylko poprzez trwałe uformowanie elit moralnych możliwa jest skuteczna odbudowa państwa.
III. Najważniejsi działacze OP i ich wpływ na kierunek ideowy
Organizacja Polska była ruchem, którego siła leżała w kadrach – ludziach o głębokim przekonaniu do głoszonych idei, odwadze w działaniu i wykształceniu. To właśnie dzięki nim OP nie ograniczała się do biernego oporu wobec sanacji, ale stawała się laboratorium idei narodowych, które miały znaleźć zastosowanie w przyszłej, suwerennej Polsce. Poniżej przedstawiamy wybranych liderów i ich wpływ na rozwój organizacji.
Tadeusz Gluziński – jeden z ideologów OP, autor licznych tekstów doktrynalnych i wykładowca. Uważał, iż przyszłość Polski zależy od odbudowy „ducha narodowego”, a nie jedynie od zmiany systemu władzy. Podkreślał rolę katolicyzmu jako fundamentu tożsamości narodowej.
Jan Mosdorf – filozof i publicysta, współtwórca programu ONR i jeden z najważniejszych myślicieli narodowo-radykalnych. To on sformułował ideę „rewolucji narodowej”, a także propagował model „elity służby” – intelektualistów i organizatorów, oddanych narodowi jak zakonnikom idei.
Wojciech Kozłowski – współtwórca struktur konspiracyjnych, organizator środowisk młodzieżowych. Uważany za jednego z twórców programu edukacyjnego OP dla młodzieży.
Władysław Marcinkowski – działacz o silnym zmyśle organizacyjnym, który dbał o spójność strukturalną OP. Odpowiadał za współpracę z organizacjami zawodowymi i społecznymi.
Henryk Rossmann – prawnik, aktywny w środowiskach adwokackich, autor projektów związanych z reformą prawa. Jego wizja to Polska sprawiedliwości społecznej opartej na wartościach chrześcijańskich.
Na późniejszym etapie wojny i konspiracji kierownictwo OP objęli także Wacław Brodowski, Stefan Kasznica, Kazimierz Romer i Bolesław Sobociński, którzy kontynuowali działalność w duchu ideowego radykalizmu połączonego z odpowiedzialnością społeczną. Kasznica – ostatni komendant Narodowych Sił Zbrojnych – stał się tragicznym symbolem niezłomności, zamordowany przez komunistyczne władze w 1948 roku.
Liderzy OP tworzyli unikalną mieszankę ideowości, patriotyzmu i organizacyjnego pragmatyzmu. Dzięki ich pracy organizacja zdołała przetrwać najtrudniejsze lata represji i wojny, nie tracąc swojej tożsamości.
IV. Działalność OP w latach 1934–1939
Lata 1934–1939 stanowiły dla Organizacji Polskiej okres konsolidacji struktur, testowania przyjętej strategii konspiracyjnej oraz budowy zaplecza ideowego i kadrowego. Choć funkcjonowanie w warunkach ścisłej nielegalności ograniczało skalę działań publicznych, to jednak OP zdołała stworzyć rozbudowaną sieć komórek terenowych, środowiskowych i zawodowych, która odegrała istotną rolę w wychowaniu pokolenia narodowych aktywistów oraz w podtrzymaniu duchowego oporu wobec ideologii sanacyjnej.
1. Działania edukacyjne i formacyjne
OP kładła szczególny nacisk na pracę u podstaw – samokształcenie, formację ideową i duchową, naukę historii narodu, prawa rzymskiego oraz katolickiej nauki społecznej. W wielu sekcjach wprowadzono systematyczne wykłady i szkolenia, prowadzone przez bardziej doświadczonych działaczy – m.in. Tadeusza Gluzińskiego czy Henryka Rossmanna. Uczestnictwo w tych kursach nie tylko pogłębiało wiedzę członków, ale budowało także poczucie wspólnoty i misji.
Działacze OP starali się kształcić siebie i innych w duchu „człowieka integralnego” – Polaka, katolika i obywatela zarazem, świadomego nie tylko swojej roli społecznej, ale także duchowej odpowiedzialności za los narodu. Ta pedagogika narodowa odróżniała OP od czysto politycznych ugrupowań – organizacja była bowiem również wspólnotą wychowawczą.
2. Rozwój środowisk zawodowych i społecznych
W tym okresie OP skupiła się na infiltracji i tworzeniu struktur wpływu w środowiskach zawodowych i społecznych. Powstały liczne organizacje zewnętrzne, formalnie niezwiązane z OP, ale ideowo lojalne wobec jej programu:
- „Załoga” – organizacja robotnicza, która miała na celu kształtowanie klasy pracującej w duchu narodowym, jako alternatywa wobec lewicy i socjalistycznych związków zawodowych.
- Związek Adwokatów Polskich – inicjatywa Rossmanna i Marcinkowskiego, mająca skupiać prawników oddanych idei narodowej i broniących represjonowanych działaczy.
- Związek Odbudowy Prawa – środowisko prawnicze i administracyjne, promujące reformę systemu prawnego w duchu sprawiedliwości społecznej i wartości chrześcijańskich.
- Młodzież Wielkiej Polski (MWP) – organizacja młodzieżowa o charakterze wychowawczo-patriotycznym, która stała się kuźnią kadr narodowych, wywodzących się z inteligencji, studentów i uczniów.
Każda z tych struktur pełniła nie tylko funkcje organizacyjne, ale również była instrumentem oddziaływania na szersze grupy społeczne – robotników, studentów, inteligencję i kobiety. W ten sposób OP realizowała swoją długofalową strategię budowy narodowej elity społecznej, która mogła działać choćby bez dostępu do środków masowego przekazu czy struktur państwowych.
3. Legalne i nielegalne formy aktywności
Chociaż działalność OP jako taka była całkowicie nielegalna, niektórzy jej członkowie funkcjonowali również w przestrzeni legalnej, zwłaszcza poprzez udział w redakcjach prasy narodowej i katolickiej. Próbowano wpływać na opinię publiczną poprzez artykuły ideowe, eseje historyczne i teksty programowe, publikowane w czasopismach takich jak „Prosto z mostu” czy „Myśl Narodowa”. Równocześnie funkcjonowały wewnętrzne biuletyny organizacyjne, w których przekazywano instrukcje, materiały do samokształcenia oraz analizy polityczne.
Nielegalna działalność objęła także kontakty z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi, próby tworzenia lokalnych koalicji oraz działania przygotowawcze do ewentualnych zmian politycznych – np. przewrotu lub mobilizacji społecznej. Choć OP nie była organizacją paramilitarną, to jednak przygotowywano członków do potencjalnych działań o charakterze operacyjnym.
Na tle zatomizowanej sceny politycznej końca lat 30. XX w., OP reprezentowała model organizacji cichej, zdyscyplinowanej, ale ideowo wyrazistej. Jej działalność nie była spektakularna – brakowało marszów, wieców i demonstracji – jednak w długofalowej perspektywie jej wpływ okazał się trwały. OP wychowała kadry, które już w 1939 roku były gotowe do przejścia do głębokiej konspiracji wojennej.
V. OP w konspiracji podczas II wojny światowej (1939–1945)
Upadek państwa polskiego we wrześniu 1939 roku stworzył zupełnie nową rzeczywistość polityczną – zarówno dla organizacji legalnych, jak i dla ugrupowań działających dotąd w podziemiu. W przypadku Organizacji Polskiej, wojna nie oznaczała przerwania działalności, ale jej gwałtowne przekształcenie w kierunku struktur głębokiej konspiracji. Działacze OP, wychowani w duchu samodyscypliny, elitaryzmu i gotowości do ofiary, byli lepiej przygotowani do warunków okupacyjnych niż wiele formacji politycznych funkcjonujących przed wojną.
Już w październiku 1939 roku rozpoczął się proces odbudowy Organizacji Polskiej. Wielu członków wcześniejszych struktur sekcyjnych i zakonnych natychmiast przystąpiło do tworzenia nowych ogniw lokalnych. Ze względu na aresztowanie części dawnych liderów, konieczne było uformowanie nowego Komitetu Wykonawczego, na którego czele stanęli kolejno Stanisław Nowicki i Tadeusz Salski. przez cały czas działał również Komitet Polityczny OP (Poziom A), kierowany przez osoby o ogromnym doświadczeniu politycznym i konspiracyjnym, m.in. Wacława Brodowskiego, Stefana Kasznicę, Kazimierza Romera i Bolesława Sobocińskiego.
Zachowano dotychczasową strukturę hierarchiczną OP, która – paradoksalnie – okazała się bardzo dobrze przystosowana do realiów okupacyjnych. Hermetyczność, dyskrecja, podział kompetencji i ścisłe zasady awansu zapobiegały dekonspiracji i tworzyły środowisko ideowego oporu o dużej odporności psychicznej.
1. Organizacje zewnętrzne podległe OP
Jednym z głównych kierunków działań OP podczas okupacji było budowanie i koordynowanie tzw. organizacji zewnętrznych – struktur społecznych, zawodowych i wojskowych, formalnie niezależnych, ale ideowo i kadrowo podporządkowanych Organizacji Polskiej. Wśród nich wyróżniają się szczególnie:
- Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (OW ZJ) – konspiracyjna formacja wojskowa zbudowana na bazie kadry OP, która później współtworzyła Narodowe Siły Zbrojne (NSZ). Jej celem było nie tylko przygotowanie zbrojnego oporu przeciw Niemcom, ale również przeciw ewentualnej okupacji sowieckiej. Wyróżniała się silną dyscypliną i lojalnością ideową.
- Związek Działaczy Ludowych („Zydel”) – organizacja łącząca działaczy chłopskich i rolniczych o orientacji narodowej. Stanowiła odpowiedź na dominację Stronnictwa Ludowego i PPS w terenie wiejskim.
- „Załoga” – kontynuacja przedwojennej organizacji robotniczej, której zadaniem było propagowanie myśli narodowo-radykalnej wśród klasy pracującej. Organizowała pomoc socjalną, szkolenia i opiekę dla rodzin członków.
- Związek Adwokatów Polskich i Związek Odbudowy Prawa – organizacje prawnicze, które kontynuowały misję ochrony represjonowanych, tworzenia podziemnych systemów pomocy prawnej oraz przygotowywania projektów ustaw dla przyszłej, niepodległej Polski.
- Wiara i Wola – organizacja kobieca OP, skupiająca działaczki o dużym wpływie społecznym i religijnym. Zajmowała się pomocą dla rodzin więzionych, kolportażem materiałów, a także działalnością wychowawczą.
- Młodzież Wielkiej Polski – struktura młodzieżowa, pełniąca funkcję zaplecza kadrowego dla OP. Organizowała tajne komplety, seminaria ideowe i przygotowanie do pracy konspiracyjnej.
Dzięki tym organizacjom OP zbudowała quasi-państwo podziemne o charakterze narodowym, funkcjonujące równolegle do struktur Polskiego Państwa Podziemnego, ale zachowujące ideową niezależność.
2. Udział polityczny OP: Tymczasowa Narodowa Rada Polityczna
W latach 1942–1944 przedstawiciele OP (jako reprezentanci ONR) weszli w skład Prezydium Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej (TNRP) – ciała politycznego powołanego przez środowiska narodowe, mającego być alternatywą dla dominującej pozycji rządu londyńskiego i ZWZ-AK. Udział ten świadczy o tym, iż OP nie była jedynie zapleczem organizacyjnym, ale realnym podmiotem politycznym, formułującym alternatywną wizję ustroju przyszłej Polski.
W dokumentach programowych OP z tego okresu przewijały się hasła: nacjonalizacji strategicznych sektorów gospodarki, decentralizacji administracyjnej, przywrócenia etycznych fundamentów państwowości, obrony niezależności Kościoła i edukacji katolickiej. Choć propozycje te były często kontestowane przez inne ugrupowania, to stanowiły wyraz konsekwentnej myśli narodowo-katolickiej, szukającej trzeciej drogi pomiędzy liberalizmem a komunizmem.
VI. Rozbicie i kres działalności OP po wojnie (1945–1947)
Zakończenie II wojny światowej i wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie oznaczało dramatyczną zmianę realiów politycznych, w których Organizacja Polska dotąd funkcjonowała. Z jednej strony, okupacja niemiecka została zastąpiona nową formą zniewolenia – systemem komunistycznym narzucanym przy wsparciu Moskwy, z drugiej zaś środowiska niepodległościowe, które przez sześć lat walczyły z nazizmem, znalazły się w sytuacji niemal całkowitej delegalizacji i represji.
Dla OP, której struktury przetrwały najtrudniejsze lata okupacji niemieckiej, okres 1945–1947 okazał się czasem systematycznego niszczenia i rozbijania. Komunistyczna bezpieka (UB) potraktowała działaczy narodowych – szczególnie związanych z ONR i OP – jako „reakcjonistów”, „faszystów” i „wrogów ludu”. Aresztowania, brutalne śledztwa, procesy pokazowe i wyroki śmierci dotknęły wielu z nich.
W latach 1945–46 zatrzymano znaczną część kierownictwa OP, w tym osoby z ostatniego Komitetu Wykonawczego, a także wielu dowódców Związku Jaszczurczego i działaczy organizacji zewnętrznych. Represje były skuteczne nie tylko dzięki brutalności, ale również dlatego, iż po raz pierwszy OP stanęła wobec przeciwnika o nieograniczonych środkach inwigilacji i przemocy, który nie liczył się z żadnym kodeksem moralnym czy prawnym.
Najbardziej dramatycznym symbolem końca OP i całego nurtu narodowo-radykalnego była śmierć Stefana Kasznicy, ostatniego Komendanta Głównego NSZ i członka Komitetu Politycznego OP. Aresztowany w 1946 roku, torturowany i skazany na śmierć, został zamordowany przez władze komunistyczne w 1948 roku w więzieniu mokotowskim. Jego postać do dziś pozostaje symbolem wierności idei i niezłomności wobec terroru systemowego.
1. Próby odbudowy i emigracja
Wśród działaczy, którym udało się uniknąć aresztowania, niektórzy próbowali kontynuować działalność w konspiracji antykomunistycznej – często w ramach NSZ lub innych organizacji niepodległościowych. Jednak warunki operacyjne były coraz trudniejsze, a poziom represji – druzgocący. Część środowiska OP wyemigrowała, przede wszystkim do Wielkiej Brytanii i Francji. Tam, choć w ograniczonym zakresie, kontynuowano działalność publicystyczną i ideową.
Powstawały pisma, biuletyny i wspomnienia, w których starano się zachować pamięć o działalności OP i ONR, a także interpretować te działania jako część większej tradycji niepodległościowej – obok piłsudczyków, endeków i socjalistów.
2. Dziedzictwo ideowe OP po 1947 roku
Po rozbiciu struktur OP jej dziedzictwo nie zniknęło. Choć przez dekady PRL-u było oficjalnie zakazane, a nazwiska jej liderów wymazywane z podręczników, to jednak w niektórych środowiskach – zwłaszcza rodzinnych i parafialnych – przechowywano pamięć o „Innych Żołnierzach Wyklętych”.
Po 1989 roku zainteresowanie ideami OP zaczęło stopniowo wracać. Działacze związani z ruchem narodowym zaczęli odwoływać się do wzorców Organizacji Polskiej jako modelu pracy ideowej, formacyjnej i konspiracyjnej. W niektórych współczesnych ruchach młodzieżowych widać inspirację formułą „człowieka służby narodowej”, sformułowaną właśnie przez środowisko OP.
W tym sensie, mimo zniszczenia struktur organizacyjnych, OP przetrwała jako idea, wzorzec myślenia o narodzie jako wspólnocie etycznej, a polityki jako służby – nie zaś walki o wpływy.
Andrzej Lamecki
